پایان نامه رشته نقاشی ایرانی
مقدمه
سپاس خداوندی را که منشا حسن و جمال و زیبایی است و موهبت درک و احساس آن
را به بشر عطا فرمود و انسان را در فهم کشف حسن جمالش سزاوار نمود. آن
خالق منان گوشه ای از زیبایی های عرش را برای مشاهده بندگان صالح خویش
مهیا ساخت و جلوه هایی از ان ملکوت زیبا را به فرش کشید و منظری از رخ پر
حسن و جمال خویش را برای آرامش دل انسان ها به دست هنرمندان سالکش متجلی
نمود.
این همه نقش می و عکس مخالف که نمود
یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد
این جلوه های جمال که به جان حقیقت جوی آدمی نشاط و طربی ژرف می بخشد و
عقل و حواس را به شادمانی جاودانه معطوف می سازد ، سبب کشش به سوی حقایق
زیبا و عالم ملکوت می شود تا روح انسان از قید ظلمات دنیا رهایی یابد و به
انوار عالم قدس آشنا گردد. هنرمندان مومن برای کشف بیشتر این زیبایی ها و
ابداع آثار جاودان بشری رنج و مشقت این راه طولانی را بر خود هموار نموده
و میراثی گران بها برای بشر به جای نهاده اند. از جمله این هنرها می توان
تذهیب را بر شمرد که با نقوش مجرد در الواح روح نواز و دل انگیز قرآنی در
معاشرت با خوش نویسی، صفحاتی را رقم زده اند مکه یادآور معانی باطنی و
لطیف قرآن است. این هنر مقدس همچنین در معاشرت با نگارگری ، به دست
استادان مجرب با اندیشه های حکیمانه ، ترکیبی از معنا و صورت زیبا را به
دست داده است. در هنرهای صناعی نیز همچون نقش فرش و نقش کاشی و … نیز به
کار گرفته شده که هر یک از این جلوه ها در مقام عملکردشان در زندگی انسان
مجموعه ای از زندگی ای روحانی و زیبا را به نمایش می گذارند.
اساسا
نقوش تذهیب به منظور تزیین قرآن پدید آمدند. مسلمین همچون همه امم دینی،
عالی ترین و زیباترین هنر خود را برگرد مآثر الهی و ودیعه گران بهای
اولیایشان به وجود آورده اند. معابد و نیایش گاه ها در تاریخ بشر نگارستان
هایی هستند که می توان عالی ترین جلوه های تمدنی را در آن ها مشاهده نمود.
در عالم اسلام نیز مساجد، نگارستان بزرگ هنر اسلامی و جلوه ای شاخص از
تمدن بزرگ آن هستند. قرآن کریم نیز که کلام نازل محبوب بر دل حبیب است، با
زیباترین خطوط و نقوش آراسته شد و با توصیه های مکرر پیامبر (ص) و اولیا
علیهم السلام به زیباترین صوت خوانده شد تا جای که امروز هنرهای قرآنی در
صدر همه هنرهای اسلامی قرار دارد.
گذشته از خوش نویسی که شرافت و مقام
تجلی آیات را مستقیما پیدا نمود، هنر تذهیب توانست جلوه ای دیگر از حقایق
باطنی قرآن را در حاشیه کلام الهی به نمایش درآورد و مجموعه ای مناسب آن
کلام و تصویری از عالم قدس را در هر صفحه قرآن به نمایش درآورد. قرآن کلام
الهی است و خداوند منزه است. هرگونه تشبیهی به آن مقام باری شرک محسوب می
شود.
لذا صورت هایی می تواند بیانگر معانی آیات باشد که از هر گونه
قید تشبیه خود را رها نموده ، نقوش ، همچون نشان هایی که در مسیر عالم قدس
قرار دارند، جلوه نمایند. تذهیب با جلوه ای مجرد و تزکیه شده برگرد آیات
الهی ، زمینه ای مناسب را فراهم ساخت تا به هنگام رویت این صفحات و حتی
قبل از خواندن آیه ای از آیات ، حالی مناسب درک معانی قرآنی برای انسان
حاصل آید.
به این ترتیب ، تذهیب مهذب شد. نقش ها در نهایت زیبایی، روح
آیات را در جلوه ای از صورت های مجرد اسلیمی و جلوه ای از روح نباتی در
قالب ختایی به نمایش گذاردند. اسلیمی محور نگاه دارنده شکل و مبنای نقوش
شد و ختایی شعر و غزل ملکوت را در قالب های آن سرود. کشف بزرگ این هنر
مقدس را به مقام والای ولایت، حضرت علی بن ابیطالب (ع) نسبت می دهند که
سهمش ملکوتی وی راهگشای هنرمندان مذهب گردید و این سنت حسنه از ایشان رقم
فیض یافت:
چو شاه ولایت بدید آن رقم به اعجاز بگرفت در کف قلم
رقم کرد اسلامیی دل ربای که شد حیرت افزای اهل ختای
نقوش ختایی مجموعه ای از گل ها ، غنچه ها و برگ ها و ساقه ها است که در
نظامی هندسی و برگرفته از چرخش عشقه به عنوان تلطیف کننده نقوش اسلیمی جلوه
کرد. نظام شکل گیری این نقوش آن قدر دقیق و هماهنگ است که هر جزء جلوه ای
از صورت کل خود و در مجموع نیز ، همه اجزا و مفردات ، نشانی از مجموعه
خویش اند. به عنوان مثال، اگر ساده ترین عنصر در ختایی را ساقه و ملحقات
آن بدانیم ، دارای شخصیتی است که همه مفردات همچون گل ها و غنچه ها و برگ
ها از همان خصوصیت برخوردارند. این هماهنگی نظم یافته را که منبعث از تفکر
توحیدی هنر اسلامی است ، شکل حلزونی عشقه به وجود آورده است. از این رو،
هر یک از مفردات در درون خود قابلیتی دارند که می توانند در یک نظام
پیچیده و گسترده تذهیب در ترکیب های مختلف جای گیرند و نقش روحانی خود را
ایفا نمایند.
متاسفانه در عصر غرب زدگی و دوری از فرهنگ و سنن اسلامی ،
این ویژگی ها به فراموشی سپرده شد و امروزه جز پوسته ای بی معنا، برداشت
دیگری از این هنر مقدس نمی شود و لذا آن ها را صرفا هنر تزیینی همچون همه
هنرهای تزیین دیگر بر می شمردند و آن را قابل تحقیق و تفحص ندانسته و زحمت
مطالعه پیرامون حکمت یا تاریخ یا طرق آموزش آن را به خود نداده اند. این
فاجعه حتی به متولیان این هنر نیز سرایت کرده و ایشان نیز هرگز درصدد
مطالعه درباره طرق آموزش صحیح آن بر نیامده اند و هر یک به ذوق خود راهی
را برای آشنایی با آن پیشنهاد داده اند. با توجه به این مشکلات ، دستیابی
به قوانینی که در گذشته در امر آموزش هنرهای سنتی وجود داشته ، کاری مشکل ،
به نظر می رسد چرا که متاسفانه امروزه کتاب آموزش هنرهای سنتی که بتواند
ما را به روش های معمول گذشته در این مورد راهنمایی کند، وجود ندارد. همت
بیگانگان نیز همواره بر آن بوده که با هجوم همه جانبه به مآثر قدیم، سبب
قطع ارتباط فرهنگی و هنری ما با گذشته شوند. از طرفی، تا بیش از انقلاب
اسلامی آن چه از منابع هنری قدیم از تاخت و تازها و تاراج ها باقی مانده
بود، به دست استعمارگران قدیم و جدید به یغما برده شد که در انبار احتکار
میراث ملی کشورهای بیگانه مخفی مانده است. از همین رو گرچه از قوانین
موجود در هنرهای سنتی منابع مکتوبی باقی نمانده ، اما مسلم است که شیوه
های اجرای این آثار در گذشته قانونمند بوده اند. به هر حال می توان با
بررسی همه جانبه آثار گران بهای موجود و همچنین با توجه به قراین و منطق
تصویر در نگارگری، خصوصا هندسه هنرهای تجریدی، برخی از این قوانین را
شناسایی کرد و مورد استفاده قرار داد.
تاریخچه
پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی
ایران، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در
اختیار حکومتهای اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه
زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند، اما مجددا پویایی خود را به دست آورد.
چنانکه در دوره سلجوقی مذهبان، آرایش قرآنها، ابراز و ادوات، ظرفها،
بافته ها و بناها را پیشه خود ساختند و چندی بعد، در دوره تیموری این هنر
به اوج خود رسید و زیباترین آثار تذهیب شده به وجود آمد.
هنرمندان
نقاش، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطین از سراسر ایران فراخوانده شدند
و در کتابخانه های پایتخت به کار گمارده شدند. بدین ترتیب ، آثار ارزشمند
و با شکوهی پدید آمد. در دوره صفوی ، نقاشی، تذهیب و خط در خدمت هنر کتاب
آرایی قرار گرفت و آثاری به وجود آمد که زینت بخش موزه های ایران و جهان
است. اما رنج هنرمندان بی ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگیشان شناخته
نشد و هنر نقاشی به ویژه تذهیب ، پس از دوره صفوی از رونق افتاد. اگر چه
هجوم فرهنگ غرب به ایران، حرکت پیشرو این هنر را کند ساخت ، ولی با زحمت
هنرمندان متعهد و دوستداران هنر این مرز و بوم، شعله هنر تذهیب همچنان
فروزان است.
شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را هم زمان با نوشتن
آن دانست به این معنی که نخست به منظور تعیین سر سوره ها، آیه ها، جزوه ها
و سجده ها آن را به نوعی تزئین می کردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان
به قرآن و همچنین عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت
بیشتری به کار برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه
تزئینی به خود گرفت به خصوص قرآن هایی که در برای امرا و بزرگان نوشته می
شد. این امر خود یکی از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تکامل فن
تذهیب شد.
به گزارش میراث خبر مهدی مکی نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی
فرهنگستان هنر درباره منشاء هنر تذهیب می گوید: «دقیقا نمی توانیم بگوییم
منشاء این هنر ایران است اما آنچه مسلم است این است ک این هنر از دوران
ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی
سفالینه وجود داشته است. که بعد از اسلام این نقوش و حجاری ها وارد کتاب
ها می شود و بیشتر خودش را نشان می دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی
که قبل از قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره
هنر نقاشی و مذهب کاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست.
قرآنها نفیس غالبا به دستور سلاطین و امراء وقت تهیه می شد و هنرمندان سعی
می کردند آن را که به طرز بسیار عالی آرایش کنند.
قدیمی ترین قرآن
های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط کوفی است، نقش و تزئین
آنها تقریبا یکنواخت بوده فقط در صفحه اول و گاهی دو صفحه آخر با نقوش
هندسی آرایش می شدند. سر سوره ها نیز غالبا دارای نقوش تزئینی بوده و
عموما در سمت راست آنها یک یا چند گل درشت و ترنج طرح م زدند. شروع سوره و
اسم آن را هم به قلم زر می نوشته اند و نقطه های حروف را با رنگ قرمز و
سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می کردند. محل حزب و سایر علامات هم به همین
شیوه مزین می شد. چون ایرانی های مانوی مذهب، کتاب دینی خود (ارژنگ یا
ارتنگ) را که به وسیله مانی منقوش و مزین دیده بودند بعد از ایمان آوردن به
اسلام به تزئین قرآن رو آوردند. اما احتمالا به دلیل اینکه اسلام شکل و
تصویر را نهی کرده و مکروه دانسته هنرمندان برای ارضاء حس هنری خود به
تزئین و تذهیب رو آوردند.
صفحات بدست آمده از کاوشهای علمی تورفانی
نشان می دهد که نقشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زیبائی خطوط را
با نقوش ترکیب کنند. این سبک در دوران اسلامی متداول و معمول شد.
مکی
نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می گوید: «مهم نیست که مبداء این
هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است که این هنر در ایران تکامل پیدا می
کند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است که تذهیب به
این شکل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. کارهای مشابهی که عرب
ها یا چینان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می کند.
پراکندگی رنگ ها نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی کامل نرسیده
است. تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی به
همان اندازه که به خوشنویسی توجه می شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد علاقه
بزرگان و امیران بود تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان،
مراکزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجود آمد و رفته رفته فن
تذهیب راه کمال را طی کرد. در قرون اولیه دوران اسلامی ، خود خطاطان کار
تذهیب را به عهده داشته اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان متداول و
مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس کار خود را انجام می داد،
یعنی نسخه کتاب و یا قرآن را می نوشته و در ضمن کتابت آن مقداری فضا برای
کشیدن صور و یا مذهب کاری در صفحات خالی می می گذاشتند، طوری که بعضی از
این کتاب ها که هم اکنون در دست است نشان می دهد که قسمتی از کار تذهیب
ناتمام مانده است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن ها با روشی که
در دوره های قبل به کار برده می شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد
و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار داده اند این گلبرگ
های به هم پیچیده انسان را به یاد نقوش سلجوقی که بر روی مساجد این دوره
اصفهان و قزوین و اردستان بنا شده اند می اندازد. از دوره سلجوقی تعدادی
قرآن های مذهب باقی مانده که شاید یکی از بهترین و نفیس ترین انواع آن
قرآنی است با تفسیر مجلد که در سال 584 فراهم شده است. این قرآن برای
مطالعه امیر غیاث الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و کاتب آن محمد بن عیسی
بن علی نیشابوری است ولی متاسفانه از نام مذهب آن ذکری به میان نیامده و
احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد که قرآن
به نام او مصور است. در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری شهر تبریز
یکی از مراکز مهم برای تشویق و پرورش هنرمندان به شمار می رفت و این امر
موجبات توسعه و تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل
قرن هشتم به همت و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر
تبریز است توجه بیشتری برای کتابت قرآن و کتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و
در نتیجه مکتب جدیدی که به مکتب تبریز معروف است، به وجود آمد که در هنر
نقاشی و فن تذهیب دوره های بعد تاثیر زیادی داشته است.
از تغییراتی که
در طرز تذهیب و آرایش قرآن و کتاب در این دوره به وجود آمد، استفاده از
اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از هم بر سر لوح ها
و نیز ستاره های آبی رنگ و گل های پرپر کوچک برای تزئین است. سر سوره ها
نسبتا پهن و با خط کوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ درشت نقش شده است.
در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح های اسلیمی دیده می شود که از
حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان دیگر چون آبی،
قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می شده، روی هم رفته در این دوره صنعت
تذهیب به اوج کمال و ترقی خود رسیده است.
دوره تیموری از دوره های
بسیار مهم و پر رونق و اعلای هنر مذهب کاری است. سلاطین تیموری همه مشوق
هنر کتاب نویسی بوده اند که بزرگ ترین و مهمترین آنها «بای سنقر میرزا»
پسر شاهرخ بوده است. این شاهزاده علاوه بر اینکه خود به شخصه مردی هنرمند و
بهره مند از فنون کتابت و خط و تذهیب و نقاشی بود ، جمع کثیری از
هنرمندان که از سراسر امپراتوری تیموری گرد آورده اند که در دربار و
دارالعلم و کتابخانه ای که در هرات بنیاد نهاده بود می زیستند. در این شهر
کاغذ ساز، خطاط، تذهیب کار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال این قبیل
هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند. کتب این شهر از نفیس ترین و
زیباترین کتاب هائی است که تاکنون تهیه شده.
در این زمان هنرمندان توجه
زیادی به ترسیم اشکال، نباتات، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشکال پرندگان
کرده اند. قرآن های این دوره مخصوصا آنها که برای شاهرخ و بایستقر میرزا
فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب کاری هاست. طلا و لاجورد یکی از عوامل
اصلی کار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و تذهیب کتاب و قرآن از آنها
استفاده می شده است. صنعت تذهیب که در دوره تیموری راه کمال پیمود در زمان
صفویه نیز ادامه پیدا کرد. در این زمان زمینه ها معمولا آبی رنگ است و
تقسیم ها کوچکتر و به رنگ طلایی و سیاه دیده می شود. طرح های تزئینی نیز
به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است. تذهیب کاری و نقاشی با طلا در دوره
صفویه ترقی کرد. بسیاری از نسخ باقی مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد
که مناظر طبیعی، اشکال انسان و حیوان بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی ، سبز و
زرد در آنها به کار رفته است. اما امروز تذهیب چه وضعیتی دارد؟ مهدی مکی
نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر در باره هنر تذهیب در دوران
معاصر به میراث خبر گفت: «در دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می
شویم، اول تذهیب هایی که هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند.
آثار این گروه از نظر فرم و شکل متنوع تر از گذشته شده است اما آن ساختار
شکنی صورت نگرفته است. در واقع موتیوها، المان ها، نقوش پرندگان، گل ها و
گیاهان همان هاست اما طرح ها و تا حد زیادی رنگ ها عوض شده اند. اما در
دسته دوم نگاه متفاوتی وجود دارد که می تواند نوید بخش تحولاتی در آینده
باشد.»
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
فصل اول
تاریخچه 6
تعریف تذهیب 13
ریشه یابی لغت تذهیب 14
واژگان تذهیب: 17
ابرک 17
اسلیمی (اسلامی) 17
بند اسلیمی 17
تاج 18
جدول 18
ختایی 18
داغ 18
دهن اژدر 18
سنجاق نشان 18
شرفه 19
شمسه 19
شمسه کوچک 19
فرنگی 20
فصاصی 20
کتیبه سرلوحه 20
کمند زرین 21
کره 21
لچک ترنج 21
لچکی واگیره 21
ترنج 22
سرترنج 22
سرلوحه 23
کتیبه 23
ترصیع 24
حاشیه 24
قوس حلزونی 25
فصل دوم
مکتب های تذهیب 25
ابزار و مواد کار: 29
قلم مو 29
طلا و نقره 30
مهره 31
کاغذ 32
صفات مهم کاغذ 32
رنگ 33
پرگار، ترلینگ، خط کش 34
شیوه کار تذهیب 35
اصول قابل اهمیت در کلیات نقش 40
فصل سوم
ختایی و اسلیمی (دیرینگی و ریشه مشترک) 42
تعریف ختایی و گونه های آن 43
اسلیمی 46
تعریف اسلیمی و گونه های آن 47
صورت اسلیمی 52
تزئین اسلیمی 53
چنگ و گره 54
نشان و انواع آن: 55
لچک نشان یا کتیبه نشان 55
بته جقه نشان 56
دل نشان 56
ابرک نشان (اسلیمی ماری) 56
نشان و اصل قاعده (نقش در نقش) 57
تکوین نقوش (ترکیب اسلیمی و ختایی) 58
جایگاه نشان ها در شمسه 58
گره سازی 59
شرفه 59
فصل چهارم
تحول هنر در تذهیب 60
طراحان و مذهبان قدیم 63
طراحان و مذهبان معاصر 66
فصل پنجم
طرح نشان 72
طرح ترنج 73
طرح کتیبه 74
طرح لچک 75
طرح تاج و سرلوح 76
طرح واگیره اسلیمی و ختایی 78
طرح حاشیه 79
منابع و مآخذ
